پیشینۀ بحث علیت در هند و دیدگاه ناگارجونه درباب آن
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
حسین صابری ورزنه
1
,
عظیم رضوی صوفیانی
2
1 - استادیار گروه فلسفۀ دین، ادیان و عرفان، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران
2 - دانش‌آموختة دکتری ادیان و عرفان تطبیقی؛ مدرس گروه علوم سیاسی، ادیان و عرفان، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
کلید واژه: هند, علّیت, ناگارجونه, شونیتا, بودیسم,
چکیده مقاله :
مسئلۀ علّیت و رابطۀ بین علّت و معلول، هم در مباحث عام متافیزیکی و هم در مباحث الهیاتی، اهمیت بسیار دارد و در بنیان علوم تجربی، زندگی روزمره و فهم عرفی نیز نقشی بیبدیل ایفا میکند. این مسئله در مکاتب دینی و فلسفی هند نیز با تبیینهای مختلف مطرح شده و ابعادی گوناگون پیدا کرده است. نوشتار پیش‌رو میکوشد با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به سه مسئله بپردازد: 1) بحث فلسفی درباب علّیت در مکاتب فلسفی هند، در چه زمینه‌یی مطرح شده است؟ 2) این مکاتب، چه تبیینی از رابطۀ بین علّت و معلول ارائه داده‌اند؟ 3) ناگارجونه راهب بودایی و بنیانگذار مکتب فلسفی مادهیه‌میکه، چه موضعی در اینباره اتخاذ کرده است؟ بهاختصار میتوان گفت: بحث فلسفی درباب علیت در هند، زمینه‌های الهیاتی (نسبت جهان و منشأ آن) و فرجام‌شناختی (خاستگاه رنج و طریق رهایی) پررنگی دارد. مکاتب فلسفی در هند، در تبیین بحث علّیت و رابطۀ بین علّت و معلول، به طرح پنج نظریۀ متمایز پرداخته‌اند: 1ـ نظریۀ علّیت درونی، 2ـ نظریۀ علّیت بیرونی، 3ـ نظریۀ ترکیبی، 4ـ نظریۀ نفی علّیت و 5ـ نظریۀ پدیدآیی وابسته در بودیسم. ناگارجونه که دیدگاهش دربارۀ علّیت بیشتر جنبۀ سلبی و نقضی دارد، بر مبنای آموزۀ شونیتا (فقدان سوَبهاوَه در اشیاء) و همچنین وابستگی دوسویه میان علّت و معلول و تمایز نهادن میان علت و شرط، دیدگاه بودایی را تفصیل داده و چهار نظریۀ نخست را با براهین متعدد، رد کرده است. در نهایت، میتوان گفت ناگارجونه مدافع علّیت است و تلاش میکند بین علّیت و دیدگاه جوهرستیزانۀ خود دربارۀ هستندگان، سازگاری برقرار نماید.
The problem of causality and the cause-effect relation is of prime importance in both metaphysical and theological discussions. It also plays a significant role in the foundation of empirical sciences, ordinary life, and common sense. This problem has also been propounded in Indian religious and philosophical schools in different forms and has developed various dimensions. Following a descriptive-analytic method, this study aims to explore three problems: 1) In which context has the philosophical discussion of causality in Indian philosophical been developed? 2) How do these schools explain the cause-effect relation? 3) What is the view of Nāgārjuna, the Buddhist monk and the founder of the philosophical school of Madhyamaka, in this regard? In sum, it can be said that the philosophical discussion of causality in India has a strong presence in theological (the relationship between the world and its origin) and eschatological (the relationship between source of pain and the path leading to relief) contexts. The philosophical schools of India have propounded five different theories on explaining the issue of causality and the cause-effect relation: 1) theory of internal causality, 2) theory of external causality, 3) synthetic theory, 4) theory of negation of causality, and 5) theory of dependent origination in Buddhism. Nāgārjuna, whose view of causality mainly enjoys a negative and contradicting aspect, has expanded the Buddhist view based on the theory of Śūnyatā (lack of svabhāva or inherent, independent existence), the mutual dependence between the cause and effect, and the differentiation between the cause and condition and rejected the first four theories by resorting to several arguments. Finally, it can be said that Nāgārjuna defends causality and attempts to reconcile it with his view that beings have no inherent existence.