واکاوی دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباب رابطه وجود و ماهیت: اصالت وجود یا اصالت موجود؟
محورهای موضوعی : ریشهشناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
ژاله مرادی
1
,
سمیه منفرد
2
,
شمس الله سراج
3
1 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
2 - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
3 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
کلید واژه: وجود, ماهیت, اصالت, خواجه نصیرالدین طوسی, جعل, تشکیک ,
چکیده مقاله :
مسئلة اصالت وجود یا ماهیت، ازجمله مباحث بنیادین و تأثیرگذار در فلسفة اسلامی است که ریشههای آن را میتوان در گفتمانهای فلسفی پیش از ملاصدرا جستجو کرد. خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف و متکلم برجستة قرن هفتم هجری، در آثار خود، بویژه در کتاب تجرید الاعتقاد بشیوههای مختلف، به مسئلة وجود و ماهیت پرداخته و در این مسئله دیدگاهی پیچیده و تا حدی تلفیقی از آراء مشائین و اشراقیون دارد. دیدگاه خواجه حلقة وصل فلسفة مشاء و حکمت متعالیه است؛ بهمین دلیل فهم دیدگاه او به درک تحولات فلسفی از ابنسینا تا ملاصدرا کمک میکند. پژوهش پیش رو ابتدا محل نزاع در مسئلة اصالت و اعتباریت را با رویکردی نو بیان کرده و بر مبنای آن، دیدگاه خواجه در دو مقام وجودشناسی و معرفتشناسی را بررسی مینماید. اگرچه برخی از عبارات خواجه بگونهیی است که تعیین موضع دقیق وی در مورد اصالت وجود یا ماهیت را دشوار میسازد، اما شواهد نشان میدهند که او در تمام آثارش، به وحدت عینی وجود و ماهیت در خارج و تمایز آنها در ذهن پایبند بوده است. خواجه در مواضع مختلف، ازجمله زیادت وجود بر ماهیت، و جعل و تشکیک، موجود را اصیل میداند نه وجود و نه ماهیت بدون وجود را؛ اما بیان این مسئله در آثار مختلف با توجه به نوع مخاطب و هدفِ نگارش، ظاهری متفاوت یافته است.
مسئله اصالت وجود یا ماهیت از جمله مباحث بنیادین و تأثیرگذار در فلسفه اسلامی است که ریشههای آن را میتوان در گفتمانهای فلسفی پیش از ملاصدرا ردیابی کرد. خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف و متکلم برجسته قرن هفتم هجری، در آثار خود، به ویژه در کتاب تجریدالاعتقاد به شیوههای مختلف به مسئله وجود و ماهیت پرداخته است و در این مسئله دیدگاهی پیچیده و تا حدی تلفیقی از آرای مشائیان و اشراقیان دارد. دیدگاه خواجه حلقه وصل فلسفه مشاء و حکمت متعالیه است. به همین دلیل فهم دیدگاه او به درک تحولات فلسفی از ابن سینا تا ملاصدرا کمک میکند.
در این پژوهش ابتدا محل نزاع در مسئله اصالت و اعتباریت با نگاهی نو تقریر شده و بر مبنای آن دیدگاه خواجه در دو مقام وجودشناسی و معرفت شناسی بررسی شده است. اگرچه برخی از عبارات خواجه به گونهای است که تعیین موضع دقیق وی در قبال اصالت وجود یا ماهیت را دشوار میسازد، اما شواهد نشان میدهد که خواجه در تمام آثارش به وحدت عینی وجود و ماهیت در خارج و تمایز آنها در ذهن پایبند است، وی در مواضع مختلف از جمله معقول ثانی، زیادت وجود بر ماهیت، جعل و تشکیک، موجود را اصیل میداند نه وجود و نه ماهیت بدون وجود را؛ اما بیان این مسئله در آثار مختلف با توجه به نوع مخاطب و هدفِ نگارش، ظاهری متفاوت یافته است.
آشتیانی، سیدجلالالدین (1376) هستی از نظر فلسفه و عرفان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
آشتیانی، سیدجلالالدین (1378) شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1377) نیایش فیلسوف، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
ابنسینا (1371) المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابنسینا (1403ق) الاشارات و التنبیهات (مع شروح و المحاکمات)، قم: دفتر نشر الکتاب.
ابنسینا (1405ق) الشفاء (منطق)، قم: کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
احمدی، احمد (1374) «گامی در جهت حل نزاع میان اصالت وجود و اصالت ماهیت»، مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت دویستمین سال تولد حکیم سبزواری، سبزوار: دانشگاه تربیت معلم سبزوار.
پورحسن، قاسم (1400) ابن¬سینا و خرد ایرانی: واکاوی سرچشمه¬های حکمت مشرقی، تهران: صراط.
جوادی آملی، عبدالله (1375) رحیق مختوم، قم: اسراء.
حائری مازندرانی، محمدصالح (1362) حکمت بوعلی سینا، تصحیح حسن فضائلی، تهران: علمی.
حلى، حسنبن یوسف (1413ق) كشفالمراد فی شرح تجريد الإعتقاد، قم: مؤسسة نشر اسلامي.
ذهبی، عباس (1393) «بازخوانی اصالت ماهیت از نظرگاه سهروردی»، سهروردی¬پژوهی (مجموعه مقالاتی درباره آراء و آثار سهروردی)، بکوشش علی اوجبی، تهران: خانه کتاب.
رازی، فخرالدین محمدبن عمر (بیتا) المباحث المشرقیة، قم: بیدار.
زنوزی، عبداللّه (1381) لمعات الهیه، مقدمه و تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
سبزواری، ملاهادی (1360) شرح غرر الفرائد، مقدمه و تحقیق ايزوتسو توشیهیکو و مهدی محقق، ترجمه سیدجلالالدین مجتبوی، تهران: دانشگاه تهران.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح منظومه، تعلیقه حسن حسنزاده آملی، تحقیق مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
سهروردی، شهابالدین یحیی (1372) مجموعه مصنفات شیخ¬اشراق تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1416ق) نهایة الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (بیتا) بدایة الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طوسی، نصیرالدین محمد (1383) اجوبة المسائل النصیریة، به¬اهتمام عبدالله نورانى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
طوسی، نصیرالدین محمد (1405ق) تلخیص المحصل، بیروت: دار الاضواء.
طوسی، نصیرالدین محمد (1407ق) تجرید الاعتقاد، تحقسق محمدجواد حسینی جلالی، تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.
طوسی، نصیرالدین محمد (1425ق) شرحالاشارات و التنبيهات، تحقیق حسن حسن زاده آملى، قم: بوستان كتاب.
فارابی، محمدبن محمد (1364) فصول منتزعه، محقق فوزی نجار، تهران: مکتبة الزهراء.
فارابی، محمدبن محمد (1381) فصول الحکمة، تصحیح علی اوجبی، مقدمه مهدی محقق، حاشیه محمدباقر میرداماد، شارح اسماعیل شنب غازانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قوشچی، علیبن محمد (1393) شرح تجرید العقائد المشهور بالشرح الجدید، تصحیح و تحقیق محمدحسین زارعی رضایی، قم: رائد.
لاهیجی، عبدالرزاق (1383) گوهر مراد، مقدمه زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران: نشر سایه.
لاهیجی، عبدالرزاق (1425ق) شوارق الالهام فى شرح تجريد الكلام، تحقیق اکبر اسد علیزاده، مقدمه جعفر سبحانی، قم: مؤسسة امام صادق (عليهالسلام).
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1360) شواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، بهمراه حاشیه ملاهادی سبزواری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ملاصدرا (1368) الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مصطفوي.
ملاصدرا (1382) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقات علی شرح حکمةالاشراق قطبالدین شیرازی، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد، محمدباقربن محمد (1374) القبسات، تصحیح مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
هاشمینسب، محمود (1393) تأملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود، با همکاری شعیب حدادی، قم: دلیل ما.
یزدانپناه، یدالله؛ درگاهی، رضا (1391) «خواجه نصیرالدین طوسی و سطوح سهگانه کلامی فلسفی و عرفانی در اندیشه او»، انوار معرفت، شمارة 3، ص38ـ9.