مقایسۀ ثابتات ازلیه و اعیان ثابته با تکیه بر دیدگاه قونوی و ملاصدرا
محورهای موضوعی : مواجهه اندیشه‌های فلسفی در درون سنت اسلامیرسول پاداش‌پور 1 , سید محمد موسوی بایگی 2
1 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 - دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
کلید واژه: ثابتات ازلیه, اعیان ثابته, علم پیشین, قونوی, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
یکی از پرسشهای بنیادین در اندیشة اسلامی، چگونگی علم خداوند به مخلوقات، پیش از آفرینش است؛ پرسشی که نحله‌های مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی پاسخهایی گوناگون برای آن عرضه کرده‌اند. در این میان، نظریۀ «ثابتات ازلیه» که معتزله به آن معتقدند و «اعیان ثابته» که نظر عرفای مسلمان است، دو رویکرد متمایز اما گاه بظاهر مشابهند. معتزله با طرح ثابتات ازلیه، کوشیده‌اند امکانی برای ماهیات و نیز علمی تفصیلی برای خداوند قبل از خلقت قائل شوند تا از کثرت در ذات حق جلوگیری نمایند. در مقابل، عرفا، بویژه قونوی، اعیان ثابته را حقایقی ثابت، ابدی و غیرمتغیر در علم الهی میدانند که منشأ پیدایش تعینات خارجیند و در مرتبة واحدیت، علم تفصیلی حق را محقق میسازند. ملاصدرا با تأمل در این دو نظریه، ابتدا به تطابق آنها نظر دارد و سپس به تفاوت بنیادین آنها، اما سرانجام با تقریری مبتنی بر حکمت متعالیه، دیدگاهی تلفیقی و متمایز درباره علم پیشین الهی ارائه میدهد که منطبق با دیدگاه عرفاست. او علم خداوند به اشیاء را عین علم او به ذات خویش میداند. این مقاله میکوشد با رویکردی تحلیلی و مقایسه‌یی، وجوه اشتراک و افتراق این دو نظریه را بررسی و ارزیابی صدرایی را روشن سازد.
One of the fundamental questions in Islamic thought is the quality of God’s knowledge of His creatures before creation; a question for which various theological, philosophical, and gnostic schools have offered different answers. Among them, the theory of “eternal constants” advocated by the Mu’tazilites and “immutable archetypes” advocated by Muslim gnostics represent two distinct but sometimes seemingly similar approaches. The Mu’tazilites, by proposing eternal constants, sought to establish a possibility for quiddities as well as a detailed knowledge for God before creation in order to prevent multiplicity in the Essence of the Truth. In contrast, gnostics, especially Qūnawī, consider immutable archetypes as fixed, eternal, and unchangeable realities in divine knowledge, which are the origin of external individuations and realize God’s detailed knowledge at the level of oneness. Mullā Ṣadrā, reflecting on these two theories, initially considers their correspondence and then their fundamental differences, but finally, with an interpretation based on the Transcendent Philosophy, presents a synthetic and distinct view on divine foreknowledge that aligns with gnostics’ view. He maintains that God’s knowledge of things is identical with His knowledge of His own Essence. This paper seeks to analyze and compare the commonalities and differences between these two theories and clarify Ṣadrā’s evaluation in this regard.