مهریه به عنوان حق مالی زن(نقدی بر رویکردهای فقهی و حقوقی)
محورهای موضوعی : حقوق خصوصی
1 - گروه حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد،ایران
کلید واژه: مَهر, نکاح, مالکیت, حقوق زن, امنیت روانی,
چکیده مقاله :
مَهر به عنوان یکی از نهاد های بنیادین فقهی و حقوقی در نظام خانواده ایران در عقد نکاح واجب شمرده شده و پرداخت آن از سوی زوج تعهد الزامی محسوب می گردد. در حقوق ایران، مهریه از دو جنبه شرعی و قانونی برخوردار است و قوانین مدنی کشور نیز با پیروی از فقه امامیه، احکام مربوط به مهریه را تنظیم کرده است.مهریه نه صرفاً یک تعهد مالی، بلکه نمادی از مسئولیت‌پذیری مرد در قبال زن و خانواده است. و به عنوان تضمینی برای حمایت از حقوق زن در چارچوب خانواده عمل می‌کند با وقوع عقد نکاح، مالکیت مهریه به زوجه منتقل می‌شود و بر اساس نظر مشهور فقها، وی حق تصرف در تمامی مهر را داراست؛ هرچند بر اساس رأی غیر مشهور، این حق تصرف پیش از نزدیکی یا وقوع اسباب استقرار مهر، محدود می‌شود. مهریه در نظام حقوقی ایران، به عنوان یک نهاد اسلامی، نقش بسزایی در تحکیم بنیان خانواده و تضمین حقوق مالی زن ایفا می‌کند. این مقاله با رویکردی تحلیلی، به بررسی ماهیت مهریه، اقسام آن و جایگاه آن به عنوان یک حق مالی برای زن از منظر فقهی و حقوقی می‌پردازد و با استناد به منابع معتبر فقهی و قوانین مدنی، ابعاد مختلف این نهاد مهم را تبیین می‌نماید. علاوه بر این، مهریه به عنوان ابزاری برای ایجاد تعادل در روابط زناشویی و کاهش آسیب‌های ناشی از اختلافات خانوادگی عمل می‌کند. از منظر جامعه‌شناختی، مهریه می‌تواند به عنوان عاملی برای افزایش امنیت روانی و اقتصادی زنان در جامعه تلقی شود. همچنین، بررسی تطبیقی مهریه در نظام‌های حقوقی دیگر نشان می‌دهد که این نهاد در حقوق ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان یکی از ارکان تحکیم خانواده، مورد توجه قرار گرفته است.
Mahr, as one of the fundamental legal and jurisprudential institutions in the Iranian family system, is considered an obligatory part of the marriage contract, and its payment by the husband is seen as a binding commitment. In Iranian law, mahr has both a religious and legal dimension, and the country's civil laws, following Shia jurisprudence, regulate the provisions related to mahr. Mahr is not merely a financial obligation but a symbol of the husband's responsibility towards the wife and the family, serving as a guarantee for protecting the woman's rights within the family framework. Upon the occurrence of the marriage contract, the ownership of the mahr is transferred to the wife, and according to the majority of jurists, she has the right to dispose of the entire mahr; however, according to the minority opinion, this right to dispose is limited prior to intimacy or the establishment of the mahr. In Iran’s legal system, mahr plays a significant role in strengthening the family structure and guaranteeing the financial rights of women. This article, with an analytical approach, examines the nature of mahr, its various forms, and its position as a financial right for women from both a jurisprudential and legal perspective. It also explores the various dimensions of this important institution, referencing reliable jurisprudential sources and civil laws. Moreover, mahr serves as a tool for balancing marital relationships and reducing the harms caused by family disputes. From a sociological perspective, mahr can be considered a factor for enhancing the psychological and economic security of women in society. A comparative analysis of mahr in other legal systems reveals that this institution holds a special position in Iranian law and is regarded as one of the pillars of family consolidation.
ابی بکر محمد بن عبدالله،۱۴۱۶ هـ، المعروف بابن العربي احكام القرآن بيروت دارالکتب العلميه ، ج ۱،ص ۴۱۴
الرازی، امام الفخر،۱۴۰۳؛ تفسير الكبير؛ ج ۳، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۱، ج ۱، ص ۱۳
اسکافی، ابن جنید، ۱۴۱۶ هـ. ق، فتاوای ابن جنید، جمع آوری شیخ علی پناه اشتهاردی، مؤسسه نشر اسلامی
الطریحی، فخرالدین؛۱۳۶۲، مجمع البحرين؛ ج ۲، کتابفروشی مرتضوی ، جزء سوم (ماده عقر)
الطبرسي،۱۴۰۸، مجمع البيان في تفسير القرآن؛ بيروت: دار المعرفة لطباعة والنشر، ج ۲، ج ۱، ص ۱۲
القرطبي،۱۴۰۵، الجامع لاحكام القرآن بيروت داراحیاء التراث العربی، ، ج ۵، ص .۱۲۹
الطوسي، ابى جعفر محمد بن الحسن، ۱۴۱۰ هـ.ق، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه المبسوط در سلسلة الينابيع الفقهية جمع آوری علی اصغر مروارید، انتشارات الدار الاسلاميه الطوسى محمّدبن علی بن حمزة،۱۴۱۰ ه.ق،معروف به ابن حمزه الوسيلة إلى نيل ،الفضيلة در سلسلة الينابيع الفقهية.، انتشارات الدار الاسلاميه
السايس محمد،۱۴۱۵هـ، علی آیات الاحكام؛ بيروت دار ابن کثیر و ،دارالقادری ، ج ۱، ص ۴۰۵
امام خمینی(ره)،۱۳۹۰،تحریر الوسیله، ج ٢ / ص ۳۰۰
امامی، حسن؛۱۳۴۷، حقوق مدنی؛ ج ۲ تهران کتابفروشی ،اسلامیه، ج ۴، ص ۳۷۸
اندرسون نورمن ،۱۳۷۶،تحولات حقوقی جهان اسلام؛ ترجمه ،اصغری قنواتی و فضائلی؛ مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ص ۱۵۳
بقال عبدالحسین ،محمد علی،۱۳۷۵ هـ. فرهنگ المعجم المجمعى،انتشارات دانشگاه تهران
پاشا صالح علی؛ ۱۳۴۸؛سرگذشت :قانون مباحثی از تاریخ حقوق انتشارات دانشگاه تهران، ص ۱۱۲ و ۱۱۳
جبل عاملی، زین الدین شهید ثانی؛ ۱۲۷۳ هـ ؛مسالك الافهام فى شرح شرایع الاسلام؛ تهران)کتاب النكاح)
جعفری لنگرودی، محمد جعفر؛۱۳۶۸، ترمینولوژی حقوق؛ ج ۴، کتابخانه گنج دانش ، ص ۷۰۲
حلى، جمال الدين أبى منصور ،۱۴۱۰هـ. ق.مشهور به علامه حلّی، قواعد الاحکام در سلسلة الينابيع الفقهية، جمع آوری علی اصغر ،مروارید، انتشارات الدار الاسلاميه
حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن،۱۴۰۳هـ.ق، معروف به محقق حلی، شرایع الاسلام، انتشارات استقلال
دورانت، ویل؛۱۳۷۰؛ تاریخ تمدن؛ ترجمه احمد آرام ع. پاشائی و امیرحسین آریان پور؛ ج ۳، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ، ج ۱، ص ۲۸۹
زیدان عبد الكريم؛۱۴۱۵؛ المفصل فى احكام المراة و البيت المسلم؛ ج ۲، بيروت مؤسسة الرساله، الجزء السابع
زمخشری،۱۴۱۵، جارالله الکشاف؛ ج ۲، نشر البلاغه، ، ج ۱، ص۴۹۱
شرف الدین،سید حسین،۱۳۸۰، تبیین جامعه شناختی مهریه در نظام حقوقی خانواده در اسلام، انتشارات پژوهشی امام خمینی(ره)،ص ۹۲
شیخ محمد حسن نجفی،۱۳۷۴، جواهر الکلام، ج ۳۱ / ص ۱۰۷ و ۱۰۹
شیخ محمد حسن نجفی،۱۳۷۴،جواهر الکلام، ج ۳۱ ص ۵۴۹
شیخ طوسی،۱۴۱۰ه، مبسوط کتاب نکاح، ص ۸۶
شهید ثانی ،۱۳۱۰،مسالک الافهام، ج ۱ ص .۴۹۰ و الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقيه
صدر حسن؛ ۱۳۴۸؛حقوق زن در اسلام و اروپا؛ چ ،۴ سازمان کتابهای پرستو ، ص ۱۰ و ۱۴
صفایی،حسین،۱۳۷۶، حقوق خانواده، ص ۱۵۱
صفایی حسین؛ و اسدالله امامی،۱۳۷۰، حقوق خانواده& انتشارات دانشگاه تهران، ، ص ۱۹۵
عاملی حر؛ ۱۴۱۴، وسائل الشيعه؛ ج ۱۵ ابواب المهور، باب ۱۱، ح ۲.
عاملی حر؛ ۱۴۱۴، وسائل الشيعه، ج ۱۵، ابواب المهور، باب ۱۱ ، ح ۵.
عاملی، حر؛ ۱۴۱۴ه، ج ۱۴ ابواب عقد النکاح و اولياء العقد، باب ۲۷
عاملی شیخ محمدبن حسن الحُرّ،۱۴۰۳، مشهور به شیخ حرّ عاملی وسائل الشیعه، انتشارات اسلامیه
فرهنگ المنجد في اللغة و الاعلام،۱۹۷۳م انتشارات مكتبة الشرقية بيروت.
مجلسی، محمد باقر ،۱۴۰۳ه ، ج ۴۲ تاریخ امیرالمؤمنین ، باب ۱۲۷
مجلسی، محمد باقر؛ ۱۴۰۳،بحار الانوار ج ۱۰۳ ابواب المهور، باب ۱۷، ح ۳۵
مجلسى محمد باقر ،۱۴۰۳، ج ۱۰۳ ابواب المهور، باب ۴۹، ج ۶
مغنیه ،محمدجواد،۱۹۶۵ م، فقه الامام جعفر الصادق،انتشارات كانون الثاني
مشکینی، علی؛ ۱۳۹۳، ازدواج در اسلام ،ترجمه احمد جنتی، انتشارات یاسر ،ص ۷۱
محقق محمد باقر؛۱۳۴۳، حقوق مدنی زوجین؛ چاپخانه حیدری، ص ۳۴۴
مطهری،مرتضی،۱۳۶۹،آشنایی با قرآن ، انتشارات صدرا ،ج۴، ص۹۲
نجفی، شیخ محمد حسن ،۱۳۷۴،معروف به صاحب جواهر، جواهر الکلام، ج ۲۹، ۳۰ ۳۱ ، انتشارات اسلامیه
References
Abi Bakr Muhammad b. ʿAbd Allāh (Ibn al-ʿArabi). (1416 AH). Aḥkām al-Qurʾān, Vol. 1, p. 414. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya. [in Arabic]
Rāzī, Fakhr al-Dīn. (1403 AH). Al-Tafsīr al-Kabīr, Vol. 3 (repr. Daftar-e Tablīghāt-e Eslāmī, 1411 AH, Vol. 1, p. 13). [in Arabic]
Ibn al-Junayd al-Iskāfī. (1416 AH). Fatāwā Ibn Junayd, ed. ʿAlī Panāh Eshtahārdī. Qom: Muʾassase-ye Nashr-e Eslāmī. [in Arabic]
Ṭurayḥī, Fakhr al-Dīn. (1362 SH). Majmaʿ al-Baḥrayn, Vol. 2, part 3 (entry “ʿaqr”). Tehran: Ketābforūshī-ye Mortażavī. [in Arabic]
Ṭabarsī. (1408 AH). Majmaʿ al-Bayān fī Tafsīr al-Qurʾān, Vols. 1–2, Vol. 1, p. 12. Beirut: Dār al-Maʿrifa li-Ṭ-Ṭibāʿa wa al-Nashr. [in Arabic]
Qurṭubī. (1405 AH). Al-Jāmiʿ li-Aḥkām al-Qurʾān, Vol. 5, p. 129. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī. [in Arabic]
Ṭūsī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. al-Ḥasan. (1410 AH). Al-Mabsūṭ, in Silsilat al-Yanābīʿ al-Fiqhiyya, ed. ʿAlī-Aṣghar Morvārīd. Beirut: al-Dār al-Islāmiyya. [in Arabic]
Ṭūsī, Muḥammad b. ʿAlī b. Ḥamza (Ibn Ḥamza). (1410 AH). Al-Wasīla ilā Nayl al-Faḍīla, in Silsilat al-Yanābīʿ al-Fiqhiyya. Beirut: al-Dār al-Islāmiyya. [in Arabic]
Al-Sāyes, Muḥammad. (1415 AH). ʿAlā Āyāt al-Aḥkām, Vol. 1, p. 405. Beirut: Dār Ibn Kathīr & Dār al-Qādirī. [in Arabic]
Imam Khomeini. (1390 SH). Taḥrīr al-Wasīla, Vol. 2, p. 300. [in Arabic]
Emāmī, Ḥasan. (1347 SH). Ḥoqūq-e Madanī [Civil Law], Vols. 2 & 4 (Vol. 4, p. 378). Tehran: Ketābforūshī-ye Eslāmiyya. [in Persian]
Anderson, Norman. (1376 SH). Tahavvolāt-e Ḥoqūqī-ye Jahān-e Eslām [Legal Developments in the Islamic World], trans. Asghari Qanavātī & Fazāʾelī, p. 153. Qom: Markaz-e Enteshārāt-e Daftar-e Tablīghāt-e Eslāmī. [in Persian translation]
Baqkāl, ʿAbd al-Ḥossein, & Moḥammad-ʿAlī. (1375 SH). Farhang al-Moʿjam al-Majmaʿī. Tehran: University of Tehran Press. [in Arabic/Persian]
Pāshā, Ṣāleḥ ʿAlī. (1348 SH). Sargozasht-e Qānūn: Mabāḥesī az Tārīkh-e Ḥoqūq [The Story of Law: Studies in the History of Law], pp. 112–113. Tehran: University of Tehran Press. [in Persian]
Jabal ʿĀmilī, Zayn al-Dīn (Shahīd Thānī). (1273 AH). Masālik al-Afhām fī Sharḥ Sharāʾiʿ al-Islām (Kitāb al-Nikāḥ). Tehran. [in Arabic]
Jaʿfarī Langerūdī, Moḥammad Jaʿfar. (1368 SH). Terminology-ye Ḥoqūq [Terminology of Law], Vol. 4, p. 702. Tehran: Ketābkhāne-ye Ganj-e Dānesh. [in Persian]
Ḥillī, Jamāl al-Dīn Abū Manṣūr (ʿAllāme Ḥillī). (1410 AH). Qawāʿed al-Aḥkām, in Silsilat al-Yanābīʿ al-Fiqhiyya, ed. ʿAlī-Aṣghar Morvārīd. Beirut: al-Dār al-Islāmiyya. [in Arabic]
Ḥillī, Najm al-Dīn Jaʿfar b. al-Ḥasan (al-Muḥaqqiq al-Ḥillī). (1403 AH). Sharāʾiʿ al-Islām. Tehran: Enteshārāt-e Esteqlāl. [in Arabic]
Durant, Will. (1370 SH). Tārīkh-e Tamaddon [The Story of Civilization], trans. Aḥmad Ārām, ʿA. Pāshāʾī & Amīr Ḥossein Āryānpūr, Vol. 3 (Vol. 1, p. 289). Tehran: Sāzmān-e Enteshārāt va Āmūzesh-e Enqelāb-e Eslāmī. [in Persian translation]
Zaydān, ʿAbd al-Karīm. (1415 AH). Al-Mufaṣṣal fī Aḥkām al-Marʾa wa al-Bayt al-Muslim, Vol. 2, part 7. Beirut: Muʾassasat al-Risāla. [in Arabic]
Zamakhsharī, Jar Allāh. (1415 AH). Al-Kashshāf, Vol. 2 (Vol. 1, p. 491). Tehran: Nashr al-Balāgha. [in Arabic]
Sharaf al-Dīn, Seyyed Ḥossein. (1380 SH). Tabyīn-e Jāmeʿe-shenākhtī-ye Mahrīye dar Nezām-e Ḥoqūqī-ye Khānevādeh dar Eslām [A Sociological Explanation of Mahr in the Islamic Family Law System], p. 92. Qom: Enteshārāt-e Pajooheshī-ye Imam Khomeini. [in Persian]
Najafī, Sheikh Moḥammad Ḥasan (Ṣāḥeb Jawāher). (1374 SH). Jawāher al-Kalām, Vol. 31, pp. 107, 109, 549. Tehran: Eslāmiyya. [in Arabic]
Ṭūsī, Sheikh. (1410 AH). Al-Mabsūṭ, Kitāb al-Nikāḥ, p. 86. [in Arabic]
Shahīd Thānī. (1310 AH). Masālik al-Afhām, Vol. 1, p. 490, and Al-Rawḍa al-Bahiyya fī Sharḥ al-Lumʿa al-Dimashqiyya. [in Arabic]
Ṣadr, Ḥasan. (1348 SH). Ḥoqūq-e Zan dar Eslām va Orūpā [Women’s Rights in Islam and Europe], 4th ed., pp. 10, 14. Tehran: Sāzmān-e Ketābhā-ye Parastū. [in Persian]
Ṣafāʾī, Ḥossein. (1376 SH). Ḥoqūq-e Khānevādeh [Family Law], p. 151. [in Persian]
Ṣafāʾī, Ḥossein, & Asadollāh Emāmī. (1370 SH). Ḥoqūq-e Khānevādeh [Family Law], p. 195. Tehran: University of Tehran Press. [in Persian]
Al-Ḥurr al-ʿĀmilī. (1414 AH). Wasāʾil al-Shīʿa, Vol. 15, Abwāb al-Muhūr, Bāb 11, Ḥadīths 2 & 5; Vol. 14, Abwāb ʿAqd al-Nikāḥ wa Awliyāʾ al-ʿAqd, Bāb 27. [in Arabic]
Al-Ḥurr al-ʿĀmilī, Sheikh Moḥammad b. Ḥasan. (1403 AH). Wasāʾil al-Shīʿa. Tehran: Eslāmiyya. [in Arabic]
Al-Munjid fī al-Lugha wa al-Aʿlām. (1973). Beirut: Maktaba al-Sharqiyya. [in Arabic]
Majlisī, Moḥammad Bāqir. (1403 AH). Biḥār al-Anwār, Vol. 42, Tārīkh Amīr al-Muʾminīn, Bāb 127. [in Arabic]
Majlisī, Moḥammad Bāqir. (1403 AH). Biḥār al-Anwār, Vol. 103, Abwāb al-Muhūr, Bāb 17, Ḥadīth 35; Bāb 49. [in Arabic]
Mughnīya, Moḥammad Jawād. (1965). Fiqh al-Imām Jaʿfar al-Ṣādiq. [Publisher: Kānūn al-Thānī]. [in Arabic]
Meshkinī, ʿAlī. (1393 SH). Ezdevāj dar Eslām [Marriage in Islam], trans. Aḥmad Jannatī, p. 71. Tehran: Yāsar Publications. [in Persian]
Moḥaqqeq, Moḥammad Bāqer. (1343 SH). Ḥoqūq-e Madanī-ye Zojeyn [Civil Rights of the Spouses], p. 344. Tehran: Ḥeydari Printing House. [in Persian]
Moṭahharī, Morteżā. (1369 SH). Āshenāʾī bā Qurʾān [An Introduction to the Qurʾan], Vol. 4, p. 92. Tehran: Sadra. [in Persian]
Najafī, Sheikh Moḥammad Ḥasan (Ṣāḥeb Jawāher). (1374 SH). Jawāher al-Kalām, Vols. 29–31. Tehran: Eslāmiyya. [in Arabic]