شیوه های تخلّص به مدح و ملاک‌های نقد آن در قصیده
الموضوعات : Research in Iranian classical literature
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان
الکلمات المفتاحية: بلاغت قصیده تخلّص حسن تخلّص,
ملخص المقالة :
تخلّص در قصیده به معنی گریز زدن از مقدمه به متن اصلی است. تخلّص از خش های مهم قصیده به شمار می‌رود و از کاربرد ادبی آن در بلاغت با عنوان «حسن تخلّص» یاد شده است. قصیده سرایان نیز از اهمیّت آن آگاه بوده، در گریز به مدح از شیوه های متعدّد و متنوّع ادبی بهره برده اند. در این تحقیق ابتدا با بررسی کامل اشعار قصیده سرایان برجسته قرن 5 و 6 از جمله فرخی سیستانی، عنصری، منوچهری و انوری و با توجه به قصاید دیگر قصیده سرایان برجسته ادب فارسی، شیوه های تخلص به مدح معرفی شده تا روشن گردد که قصیده-سرایان با چه شگردهایی مقدمه را به مدح پیوند زده اند. همچنین ملاک های نقد تخلّص به مدح، در کتب بلاغت بررسی شده تا روشن گردد دیدگاه بلاغیون دربارۀ نقد تخلص به مدح چه بوده است. نتیجۀ این تحقیق که به شیوه تحلیل و توصیف انجام شده است، نشان داد که علمای بلاغت در نقد تخلّص قصیده، به حفظ شأن و مقام ممدوح، مناعت طبع شاعر و بلاغت کلام، به ویژه انسجام سخن، توجه فراوان داشته‌اند. مهم ترین شیوه های تخلّص به مدح نیز بهره گیری از صنعت های بیانی از جمله تشبیه و حسن تعلیل و امکانات روایی به ویژه فضاسازی بوده است. همچنین معلوم شد که موضوع مقدمه در کیفیت تخلص به مدح مؤثر است؛ چنان که قصایدی که با شکوه و شکایت شروع شده اند تخلّص به مدح آن جلوه ای ندارد و اغلب با تقاضا و خواهش به مدح انجامیده است.
آزادیان، شهرام و رضا خبّازها (1391) "حسن تخلص و عیوب لفظی "گریز" تا آغاز سده هفتم"، ادب فارسی، دوره 2، شماره 2، شماره پیاپی 10، صص 67 تا 82.
آهنی، غلامحسین (1360) معانی بیان، چاپ دوم، تهران، بنیاد قرآن.
ابوالفرج رونی (1347) دیوان اشعار، به اهتمام محمود مهدوی دامغانی، مشهد، باستان.
امیر معزّی، محمدبن عبدالملک (1385) دیوان اشعار، به تصحیح محمدرضا قنبری، تهران، زوّار.
انوری، علی¬بن¬محمد (1376) دیوان اشعار، به¬کوشش¬مدرس¬رضوی¬، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن (1368) تلخیص المفتاح فی المعانی والبیان والبدیع، قم، دارالذّخائر.
جمال¬الدین¬اصفهانی، محمد¬بن¬عبدالرّزاق (1379) دیوان¬اشعار، تصحیح ¬وحید ¬دستگردی، تهران، نگاه.
خاقانی شروانی، افضل¬الدین بدیل (1374) دیوان اشعار، تصحیح ضیاءالدّین ¬سجادی، چاپ پنجم، تهران، زوّار.
خبّازها، رضا (1389) "ساخت های بلاغی مرکب و کاربرد آنها در تخلص به مدح"، ادب پژوهی، دوره 4، شماره 14، صص 111 تا 130.
رادویانی، محمدبن عمر (1362) ترجمان البلاغه، به تصحیح و اهتمام احمد آتش، تهران، اساطیر.
ساوجی، سلمان بن محمد (1389) کلیات سلمان ساوجی، تصحیح ¬عباسعلی¬ وفائی، تهران، سخن.
سعد سلمان، مسعود (1363) دیوان مسعود سعد سلمان، تهران، گلفام.
سعدی¬شیرازی، مصلح¬الدین (1385) غزل¬های سعدی¬، ¬تصحیح¬ غلامحسین ¬یوسفی، تهران، سخن.
شمس¬قیس¬رازی (1387) المعجم¬ فی¬معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمد قزوینی¬و¬ مدرس¬رضوی، تهران، زوّار.
شمیسا، سیروس (1381) نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهاردهم، تهران، فردوس.
صدیق¬حسن¬خان، محمد¬صدیق (1386) تذکره ¬شمع ¬انجمن، تصحیح محمدکاظم کهدویی، یزد، دانشگاه یزد.
ظهیرفاریابی، طاهربن محمد (1380) دیوان اشعار، به تصحیح امیرحسین یزدگردی، به اهتمام اصغر دادبه، تهران، قطره.
عنصری بلخی (1363) دیوان اشعار، به تصحیح سیدمحمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران، کتابخانه سنائی.
فرخی سیستانی (1371) دیوان اشعار، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ چهارم، تهران، کتابفروشی زوّار.
فشارکی، محمد (1379) نقد بدیع، تهران، سمت.
فیاض لاهیجی، عبدالرزاق بن علی (1380) دیوان فیاض لاهیجی، به کوشش امیربانوی کریمی، تهران، دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ.
قاآنی، حبیب¬الله بن محمد (1380) دیوان، به کوشش امیرحسین صانعی خوانساری، تهران، نگاه.
کزازی، میرجلال الدین (1373) زیباشناسی سخن پارسی 3 بدیع، چاپ دوم، تهران، مرکز.
مجد همگر (1375) دیوان اشعار، به تصحیح احمد کرمی، تهران، ما.
محبّتی، مهدی (1380) بدیع نو، تهران، سخن.
مدبری، محمود (1370) شاعران بی¬دیوان، تهران، پانوس.
منوچهری دامغانی (1370) دیوان اشعار، به اهتمام سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار.
مؤتمن، زین¬العابدین (1352) تحول شعر فارسی، چاپ دوم، تهران، کتابخانه طهوری.
میرصادقی، میمنت (1373) واژه نامه هنر شاعری، تهران، کتاب مهناز.
نظیری ¬نیشابوری، محمد¬حسین (1379) ¬دیوان ¬نظیری ¬نیشابوری، تصحیح محمدرضا طاهری، تهران، نگاه.
واعظ¬کاشفی ¬شیرازی (1369) بدایع¬الافکار¬ فی¬صنایع¬الاشعار، ¬تصحیح میر¬جلال¬الدین کزازی، تهران، مرکز.
وطواط، رشیدالدین (1362) حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، به تصحیح عباس اقبال، تهران، کتابخانه سنائی.
همایی، جلال¬الدین (1388) فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ بیست و هشتم، تهران، هما.